Τις βαθιές ρίζες των σχέσεων της Κύπρου και της Γεωργίας, οι οποίες ενισχύονται και στη σύγχρονη εποχή, αποδεικνύει η μονή της Παναγίας Χρυσογιαλιώτισσας που βρίσκεται στην καρδιά του Δάσους Πάφου, 5 χιλιόμετρα από την κοινότητα Γιαλιά της Επαρχίας Πάφου.
Σύμφωνα με γεωργιανές ιστορικές πηγές, ιδρύθηκε το 2ο μισό του 10ου αιώνα από το βασιλιά της Γεωργίας Δαυίδ Γ’ Κουροπαλάτ. Το μοναστήρι της Γιαλιάς, βρισκόταν κάτω από την προστασία των βασιλέων της Γεωργίας και αμέσως μετά την ίδρυση του αποτέλεσε σημαντικό κέντρο ανάπτυξης του γεωργιανού πολιτισμού στην Κύπρο. Εκεί λειτουργούσε σπουδαίο εργαστήρι αντιγραφής χειρογράφων. Μεγάλος αριθμός χειρογράφων που είχαν αντιγραφεί και μεταφραστεί βρίσκονται σε διάφορες βιβλιοθήκες του κόσμου. Όπως αναφέρεται στις γραπτές πηγές, η Μονή της Γιαλιάς υπήρξε ένα από τα πιο πλούσια μοναστήρια της Κύπρου, αφού το εισόδημα της έφτανε μέχρι και τα 300 δουκάτα το χρόνο.
Τα ερείπια του γεωργιανού μοναστηριού της Γιαλιάς, εντόπισε ο Γεωργιανός ιστορικός της Τέχνης, Βαχταγκ Τζαμπάτζε, το 1981. Την περίοδο 2006-2010 αρχαιολογική αποστολή από το Υπουργείο Πολιτισμού και Προστασίας Μνημείων της Γεωργίας σε συνεργασία με το Τμήμα Αρχαιοτήτων της κυπριακής δημοκρατίας διεξήγαγε ανασκαφές στο χώρο της Μονής διερευνώντας το καθολικό της, την κοιμητηριακή εκκλησία του Αγίου Νικολάου μαζί με το οστεοφυλάκιο των μοναχών. Το ασκητήριο/κελί ενός μοναχού και τον μύλο.
Το καθολικό της μονής, που είναι αφιερωμένο στη Παναγία, ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του τρίκογχου ναού με τρούλλο και αποτελεί το μοναδικό παράδειγμα που υπάρχει στην Κύπρο. Ο συγκεκριμένος τύπου ναού συναντάται σε πολλές εκκλησίες στη Γεωργία και συγκεκριμένα στην περιοχή του Τάο-Κλαρτζέτι.
Το εσωτερικό του ναού ήταν διακοσμημένο με τοιχογραφίες. Στη νότια αψίδα διασώθηκαν παραστάσεις της Βάπτισης του Χριστού ενώ στη βόρεια αψίδα του Επιτάφιου Θρήνου. Στο ιερό βήμα απεικονίζονταν Ιεράρχες της εκκλησίας. Ο ζωγραφικός διάκοσμος του μοναστηριού αποτελεί παράδειγμα του καλλιτεχνικού ρεύματος της εποχής των Κομνηνών . Επιπλέον, στα ερείπια της εκκλησίας ανακαλύφθηκαν τμήματα εικονοστασίου.
Το Μοναστήρι- καταστράφηκε λόγω ισχυρών σεισμών ενώ αμέσως μετά την κατάκτηση της Κύπρου από τους Οθωμανούς το 1571 εγκαταλείφθηκε. Διακόσια μέτρα βορειανατολικά του ναού, βρίσκεται ο διώροφος κοιμητηριακός ναός του Αγίου Νικολάου, ο κάτω όροφος του οποίου χρησίμευε ως οστεοφυλάκιο των μοναχών. Νοτιοανατολικά του μοναστηρίου εντοπίστηκε το κελί ενός ασκητή μοναχού , το οποίο αποτελείτο από δυο θήκες.
Πιθανολογείται ότι στο ασκητήριο αυτό, μεταξύ του 11ου και 12ου αιώνα, έγινε η αντιγραφή ψαλτηρίου από τον ασκητή μοναχό. Ο μύλος του μοναστηριού βρίσκεται περίπου 200 μέτρα νοτιοδυτικά του καθολικού, στην αριστερή πλαγιά του ποταμού της Γιαλιάς.
Οι αρχαιολογικές ανασκαφές, έφεραν στο φως πολυάριθμα ευρήματα μεταξύ των οποίων εμφιαλωμένη κεραμική, κανδήλια οστέινα, πέτρινα και μεταλλικά αντικείμενα, αργυρά και χρυσά νομίσματα τόσο των βυζαντινών αυτοκρατόρων όσο και των Λουζινιανών. Το Γεωργιανό Μοναστήρι της Χρυσογιαλιώτισσας αποτελεί ένα σημαντικό σημείο αναφοράς φιλίας και συνεργασίας μεταξύ των λαών της Κύπρου και της Γεωργίας.
